याला म्हणतात स्वतःवरच लादलेली सेन्सॉरशिप.

आधी

नंतर

यावर्षीच्या दिवाळी अंकांमधे चित्रकलेवर कायकाय येतय याची माहिती 'चिन्ह' ब्लॉगसाठी मिळवताना 'मुक्त शब्द' दिवाळी अंकाचे संपादक श्री. येशू पाटील यांनी यावर्षी कव्हरवर चित्रकार आरा यांनी पन्नासच्या दशकात काढलेले आणि त्यातल्या अभिजाततेमुळे गाजलेले एक फिमेल न्यूड आम्ही छापत आहोत आणि अंकाच्या आतमधे चित्रकार प्रभाकर कोलते यांचा चित्राचे रसग्रहण करणारा लेखही आहे असे सांगितले होते. चित्रकार कृष्णाजी आरा हे भारतातील आधुनिक चित्रकार ज्यांनी फिमेल न्यूड हा विषय घेऊन त्यावर पद्धतशीरपणे,बारकाईने आणि नॅचरलिझमच्या मर्यादेत राहून चित्रमालिका केली.

आनंद आणि उत्सुकता दोन्ही मनात घेऊन 'मुक्त शब्द' २०१० चा दिवाळी अंक उचलला.
अंक उचलला आणि धक्काच बसला.
अंकाच्या मूळ आरांचे चित्र असलेल्या कव्हरवर आता 'मुक्तशब्द'च्या आधीच्या अंकांच्या मुखपृष्ठांची चित्रं छापून 'आजच सभासद व्हा!' असं लिहिलेला एक फ्लॅप बेंगरुळपणानं चिकटवलेला. असं का? ही सेन्सॉरशिप कोणी आणि का लादली?

संपादक येशू पाटील यांना विचारलं तेव्हा असं कळलं की  आरांचं चित्र असलेल्या दिवाळी अंकाच्या प्रती आल्या तेव्हा येशू पाटील सपत्नीक औरंगाबादमधे होते. तिथे विक्रीसाठी अंक ठेवल्यावर त्यांच्या पत्नीच्या असं लक्षात आलं की लोक विशेषतः बायका अंक उचलल्यावर कव्हर बघून लगेच बाजूला टाकून देत आहेत. २-३ वेळा असं झालं. ओळखीच्या एक बाई तर म्हणाल्याही की- 'हे काय.. आधी कशी छान छान चित्रं असायची कव्हरवर!'  दरम्यान संपादकांनाही काही दुकानदार, अंक विक्रेत्यांचे कव्हरबद्दल नाराजी व्यक्त करणारे फोन आले होते. ग्राहकांना सांभाळून घ्यायला हवं, घरी बायका-मुले असल्याने असं चित्र असलेला दिवाळी अंक घरी न्यायची त्यांची पंचाईत होईल या 'सद्हेतूनं ' मग येशू पाटलांनी त्या चित्राला झाकून टाकण्याचा निर्णय घेतला. ते म्हणाले- 'चित्र आत कुठंही असलं तर हरकत नाही (तशी आम्ही आमच्या आधीच्या अंकात छापलीही आहेत) पण कव्हरवर असं चित्र छापून चूकच झाली आमची ती सुधारायला हवी असं वाटलं.'
- मग आरांच्या त्या समुद्र किनारी चिंतनमग्न स्वरुपात पाठमोर्‍या बसलेल्या स्त्री च्या नग्न चित्रावर पडदा पडला.

समाजातल्या नैतिक दडपणांना बळी पडून चित्रातली नग्नता नंतर झाकून टाकण्याची झालेली अशी धडपड अर्थातच काही नवी नाही. सोळाव्या शतकात कर्मठ रोमन धर्मगुरुंनी मायकेल अ‍ॅन्जेलोच्या 'द लास्ट जजमेन्ट' मधल्या नग्नतेला अंजिराच्या पानांच्या डहाळ्यांनी झाकून टाकून चर्चचे पवित्र वातावरण अबाधित राखण्याची धडपड केली. पुढची अनेक शतकं ही मोहीम चालूच राहिली. 'द फिग लिफ' या नावाने कलेच्या क्षेत्रात बदनाम होत राहिली. आज एकविसाव्या शतकातही अशी अंजिराची पानं चित्रांमधल्या नग्नतेला झाकून टाकण्यासाठी धडपडतच आहेत.

'मुक्त शब्द'च्या आतल्या पानावर आरांच्या या चित्राचे अत्यंत सुंदर रसग्रहण चित्रकार प्रभाकर कोलते यांनी 'स्त्रीच्या पाठीलाही डोळे असतात' या लेखात केलं आहे. चित्राकडे विशेषत: 'न्यूड' कडे कलात्मक दृष्टीनं बघणं म्हणजे नेमकं काय? चित्रकार जेव्हा 'न्यूड' करतो तेव्हा नग्न देह चित्रातून दाखवण्यामागे त्याला कोणत्या भावभावनांचे प्रकटीकरण अभिप्रेत असते हे इतक्या सोप्या शब्दांत या आधी कधीच कोणी उलगडवून दाखवलं नव्हतं . ज्या चित्राबद्दल आपण इतकं भरभरुन लिहितो आहोत त्याला असं 'लपवून' टाकल्यावर कोलतेंना काय वाटलं? एक चित्रकार म्हणूनही त्यांची याबद्दल प्रतिक्रिया काय हे जाणून घेणे महत्वाचे वाटले.
कोलतेंना फोन केला तेव्हा अत्यंत कडक शब्दांमधे त्यांनी याचा निषेध केला. त्यांच्याच शब्दांत सांगायचे तर- " आरांच्या चित्रावर असा फ्लॅप लावला हे मला नंतर समजलं आणि धक्काच बसला. आरांच्या अभिजात चित्राचा यात अपमान झाला आहे.  लोकांची अभिरुची घडवण्याचे काम संपादक-प्रकाशकांचे आणि तेच चुकीच्या पद्धतीने चित्राकडे बघतात याला काय म्हणायचं? नग्न चित्र म्हणजे त्याकडे केवळ लैंगिकतेच्याच दृष्टीकोनातूनच बघितलं जातं हा समज अजूनही असावा हे दुर्दैव आहेच पण जे निषेध करतील, नाकं मुरडतील त्यांना चित्रांमधल्या नग्नतेकडे कसं बघायला हवं हे पुन्हा एकदा शिकवण्याची ही संधी घ्यायच्या ऐवजी संपादकांनी अशी कच खाल्ली हे जास्त दुर्दैवाचं. बॉलिवुड आणि इतर माध्यमांतून बिभत्सतेचा चाललेला नंगा नाच जो समाज खपवून घेतो त्या समाजाला आरांसारख्या चित्रकाराने काढलेलं न्यूड दिवाळी अंकाच्या कव्हरवर चालत नाही, त्यामुळे अंकाचा दर्जा आणि खप कमी होतो हा त्या समाजाचा ढोंगीपणा आहे.  'मुक्त शब्दचा' हा कसला 'मुक्त'पणा?"
-------------------

प्रभाकर कोलतेंनी लिहिलेल्या आरांच्या या न्यूड चित्राच्या रसग्रहणातील हा एक छोटासा पॅरा- " तिच्या बसण्यातील सहजता आणि थाट आवाहकतेची मर्यादा जपणारा तसेच विवस्त्रतेतही सौंदर्याचा एकही बुरुज ढासळू न देण्याचा तिचा मानस व्यक्त करणारा. अवघ्या जगाकडे तिने केलेली पाठ त्या मानसाचेच बाह्यांग असावे बहुतेक. अशी पाठ फिरवून बसताना तिने साधलेला विशिष्ट 'कोन' म्हणजे पाठीचे सुरक्षित पदरात रुपांतर करण्याचा मंत्रच. असा पदर झालेली पाठ वार्‍यामुळे नव्हे तर आतल्या चैतन्याने थरथरणारी.
स्वतःच्या देहसंपदेवर स्वतःखेरीज इतर कुणाचीही नजर पडणार नाही याची खबरदारी घेत मुक्तीचे दुर्मीळ क्षण एकांतात अनुभवणार्‍या ह्या स्त्रीला चाहूल लागू न देता, चित्रकाराने तिला आणि त्यालाही न अवघडवणारा 'कोन' चित्र रंगवताना साधला असण्याची शक्यता अधिक आहे. ह्या अशा कोनामुळेच जिवंत भिंतीपलीकडचे चढ-उतार, भाव-विभाव, भावविवश-कटाक्ष इत्यादी रती-ऐश्वर्याचे मौल्यवान घटक तिच्या पाठीवरच्या ओलेपणात आपल्याला शोधावे लागणार आहेत. आपला हा शोध यशस्वी व्हावा म्हणून चित्रकाराने कलात्मक काळजी घेत घेत ते देहवैभव आपल्या कल्पनाविश्वात भासमान करण्याचा अनवट प्रयत्न केला आहे; परंतु तो करताना त्याने तिची जांभुळसर पाठ हुबेहूब नव्हे तर हळव्या कंपनप्रक्रियेने रंगवून आपल्या वासनेला नव्हे तर सौंदर्यजाणिवेला चाळवले आहे; त्यामुळे ही पाठच त्याने रंगविलेल्या चित्राचा चेहरा झाली आहे. अशा त्या चित्र-चेहर्‍याच्या शोध प्रवासात आपल्याला सहाय्यभूत ठरले आहेत ते; रंग, आकार, पोत, छायाप्रकाश इत्यादी चित्रघटक आणि ते हाताळण्याचे चित्रकाराचे लक्षणीय कसब."

-------------------

१९७२ साली रॉय किणीकरांनी 'आरती' नावाच्या दिवाळी अंकाच्या मुखपृष्ठावर 'न्यूड' फोटोग्राफ छापला होता. स्त्री-देहाचं अर्धवट सौंदर्य छापून वाचकांच्या भावना चाळवण्यापेक्षा स्त्री-देहाच्या पूर्ण सौंदर्याची अभिजात ओळख असा त्यामागे त्यांचा हेतू होता. किणीकरांनी केलेल्या या धाडसावर सत्तरीच्या दशकात सडकून टीका झाली आणि अंकाच्या विक्रीची बोंब झाली असे अनिल किणीकरांनी गेल्या वर्षीच्या 'चिन्ह'मधे लिहिलं होतं. आज तब्बल चाळीस वर्षांनंतर 'शब्द मुक्त' च्या संपादकांना असेच धाडस करायची इच्छा व्हावी पण ऐन वेळी मात्र समाजाची टीका आणि विक्रीचा तोटा याला घाबरुन त्यांना कच खावी लागावी, त्यांनी स्वतःहून स्वतःवर सेन्सॉरशिप लादून घ्यावी?
यात नक्की काय आणि कुठे चुकते आहे?

कलेबद्दल आस्था असणार्‍या प्रत्येकाकडून यावर प्रतिक्रिया अपेक्षित आहे.

----------------------------------------------------------------------------------------------
शर्मिला फडके