ओलेती ते सरस्वती.....

१९२६ साली 'रत्नाकर' मासिकाच्या मुखपृष्ठावर ठाकुरसिंगांचे 'ओलेती' हे चित्र झळकले आणि समाजात खळबळ माजली. वादांचा गदारोळ माजला. चित्राच्या अश्लिलतेविरोधात न्यायालयात खटले दाखल केले गेले. आज नव्या सहस्त्रकातही कलेतल्या श्लिल-अश्लिल वादाला उत्तर मिळालेले नाही. आजही न्यायालयात असे अनेक खटले दाखल होत रहातात. 'ओलेती'च्या जागी आता 'सरस्वती' असते. शिवाय वाद केवळ श्लिल-अश्लिलतेपुरताच मर्यादित रहात नाही तर त्याला जातीयतेचे, धार्मिकतेचे अनेक कंगोरे फुटतात. चित्रकारावर देशातून परागंदा व्हायची वेळ येते.

चित्रकार हुसेन यांनी हिंदूंच्या देव देवतांचं केलेलं चित्रण अश्‍लिल आहे काय?
हुसेन यांना असं चित्रण करण्याचा अधिकार कोणी दिला?
हुसेन हे हिंदूव्देष्टे आहेत काय?
अश्‍लिलता म्हणजे तरी नेमकं काय?
अर्वाचीन - प्राचीन काळात देवालयं, गुंफा, लेण्यांमध्ये जे चित्रण झालं ते काय अश्‍लिल नव्हतं?
मग त्याला काय म्हणायचं?
एक ना दोन, नाना प्रश्‍न प्रत्येकालाच पदोपदी सतावत असतात.
पण त्या प्रश्‍नांची उत्तर प्रत्येकाला मिळवता येतातच असं नाही.
किंवा मिळालेली उत्तर चूक का बरोबर ते ताडून पहावयासाठी जे करावं लागतं ते प्रत्येकापाशी असतंच असं नाही.

विचारवंत, समाजशास्त्रज्ञ, साहित्यिक, कलावंत यांचं मात्र तसं नसतं
किंबहुना तेच तर वेळोवेळी समाजाला दिशा देत असतात. विचार देत असतात, मार्ग दाखवत असतात. म्हणूनच मग आम्ही ठरवलं. त्यांनाच सारंच्या सारं विचारायचं.
अनेकांनी विषयाचा आवाका पाहून नको नको म्हटलं.
ज्यांना थेट नाही असं म्हणता आलं त्यांनी टंगव टंगव टंगवलं.
पण ज्यांनी होकार दिला त्यांनी मात्र संपूर्ण सहकार्य दिलं.
त्यातूनच साकार झाला एक परिसंवाद.’’नग्नता :चित्रातली आणि मनातली व कलावंतांचं स्वातंत्र्य’’
ज्यात सहभागी झाले आहेत
चित्रकार अकबर पदमसी, सुधीर पटवर्धन, संजीव खांडेकर, साहित्यिक डॉ. भालचंद्र नेमाडे, मेघना पेठे, प्रतिभा रानडे, कविता महाजन, नृत्यांगना पार्वती दत्ता, मनोविकारतज्ज्ञ व लेखक डॉ आनंद नाडकर्णी आणि सेक्सॉलॉजीस्ट डॉ. प्रकाश कोठारी.

पण त्या आधी अंक बुक करायला विसरु नका.
http://chinha.in/english/booknow.php या लिंकवर.
पुन्हा इथंच भेटू.
भेटतच राहू.


शर्मिला फडके

१९६९ ते २०११

’महाराष्ट्र टाईम्स’च्या दि.२८ मार्च १९६९च्या अंकात आजचे नामवंत चित्रकार प्रभाकर कोलते यांनी प्रख्यात चित्रकार एम.एफ़.हुसेन यांच्या जहांगीर आर्ट गॅलरीतल्या प्रदर्शनावर अत्यंत परखड टीका करणारं एक लेखन केलं, ते वाचून हुसेन संतापले. त्यांनी थेट संपादकांकडेच तक्रार केली. संपादक म्हणजे कोण तर ... गोविंदराव तळवलकर. दुस-या दिवसापास्न कोलते यांचं मटामधलं सदर लेखन अर्थातच थांबलं, हे वेगळं सांगायला नकोच.

तेच प्रभाकर कोलते हे आज भारतातले एक ख्यातनाम कलाकार म्हणून ओळखले जातात. आणि आज २०११ साली, म्हणजे तब्बल ४२ वर्षांनंतर त्याच हुसेन यांनी त्यांच्या वरच्या इंग्रजी पुस्तकासाठी प्रकाशकाला लेखक म्हणून प्रभाकर कोलते यांचंच नाव सुचवलं आहे. आहे की नाही गंमत!

नुकतंच कोलते यांनी ते पुस्तक लिहून हातावेगळंही केलंय. म्हणूनच ’चिन्ह’नं कोलते यांना बोलतं करायचं ठरवलं. त्यात आणखीही दोन-तीन हेतू होते.

एक: त्या पुस्तकात काय आहे हे समजून घ्यायचं होतं. दोन: हुसेन यांच्या आजवरच्या कला कारकीर्दीकडे कोलते कसं पहातात? ते जाणून घ्यायचं होतं. आणि तीन: हुसेन यांना भारतातून परांगदा व्हावं लागलं या घटनेकडे ते कसं पहातात? चित्रकार कसं पहातात? सारं कलावर्तुळ कसं पहातं? हे ही उमजून घ्यायचं होतं.

हुसेन यांच्या संदर्भात तुम्हा आम्हाला पडलेल्या प्रत्येक प्रश्नाचंच उत्तर प्रभाकर कोलते यांच्या या लेखात मिळेल याची आम्हाला खात्री आहे.

जरुर वाचा. पण त्या आधी अंक बुक करायला विसरु नका.

http://chinha.in/english/booknow.php

या लिंकवर. इथंच भेटू. भेटतच राहू.

न्यूड आणि ’न्यूड’ल्स!

आर्टस्कूलमधल्या त्या भव्य स्टुडिओवजा विशाल वर्गात ३०-४० विद्यार्थी-विद्यार्थिनींसमोर जेव्हा न्यूडस्टडी साठी म्हणून एखादी स्त्री विवस्त्र होऊन उभी ठाकते तेव्हा तिथं उपस्थित असलेल्या प्रत्येकाच्याच मनात भाव-भावनांची, विचारांची विलक्षण चलबिचल सुरु होते. प्रत्यक्षात काहीच घडत नाही पण मनामनात विचारांची आवर्तनं फेर धरुन नाचू लागतात.

कुणाही प्रतिभावंत लेखकाला आव्हान देणारा हा खरा विषय, पण चार-आठ फुटकळ लेखांपलीकडे मराठीत या विषयाची दखल आजवर कुणी घेतलीच नाही. ७०च्या दशकात सत्यकथेत प्रसिद्ध झालेली उर्मिला सिरुरांची एक सुरेख कथा मात्र याला अपवाद ठरावी.

म्हणूनच ’चिन्ह’ला हा विषय आव्हानात्मक वाटला. ’नग्नता’ विशेषांकात तो आवर्जुन घ्यावासा वाटला. ’चिन्ह’नं लेखक म्हणून निवड केली ती ज्यानी जेजे मध्ये विद्यार्थ्यांना दीड-दोन दशकं ’न्यूड’ हा विषय शिकवला त्याच सुहास बहुळकरांची. बहुळकरांनाही हा विषय आवडला आणि प्रदीर्घ कालावधीनंतर त्यांनी प्रदीर्घ-प्रदीर्घ लेख हातात ठेवला तोच हा लेख ’न्यूड’ल्स!

यात सारं काही आहे. यात इतिहास आहे, भूगोल आहे, गोष्टी आहेत, कथाही आहेत. वात्रटपणा आहे, वाह्यातपणा आहे. थोडासा चावटपणाही असेल. पण किस्से तर काही विचारुच नका... ते तुम्हाला अगदी खो-खो हसवतील. पोटदुखेपर्यंत हसवतील आणि हसवता हसवता कदाचित डोळ्याच्या कडा अलगद ओल्याही करुन टाकतील....

आपली प्रत आजच  या ठिकाणी नोंदवा.
हा अंक नंतर मिळणार नाही हे निश्चित समजा...
उद्याही आपण इथंच भेटू. भेटतच राहू.

एकाच अंकाला दोन मुखपृष्ठं?

“नग्नता: चित्रातली आणि मनातली” अंकावर ’न्यूड पेंटिंग’ छापायचं नाही असा निर्णय अगदी आधीच झाला होता. ते खूपच क्लिशे ठरलं असतं हे एक आणि अंकाची मुख्य स्टोरी   परफॉर्मन्स-आर्टीस्ट 'मोनाली मेहेर’ची होती त्यामुळे तिला मुखपृष्ठावर घेणंच योग्य होतं. मोनालीच्या तब्बल ६० तास चाललेल्या प्रचंड इंटरेस्टींग मुलाखतीनं त्यावर मग शिक्कामोर्तबच झालं.

मुखपृष्ठासह फ़ेसबुकवर घोषणाही झाली.

त्याच संध्याकाळी चित्रकार दत्तात्रय पाडेकरांचा फोन आला आणि पाठोपाठ ’चिन्ह’च्या अंकासाठीचं अप्रतिम असं प्रकाशचित्रंही.

पाडेकरांचं मत होतं की हे प्रकाशचित्र अंकाच्या विषयाला अतिशय अनुरुप आहे.

ते प्रकाशचित्र पाहिलं. पाडेकरांचं म्हणणं खरंच होतं.

’चिन्ह’च्या या अंकावर हेच मुखपृष्ठ असायला हवं होतं.

पण ’फ़ेसबुक’वर तर मोनालीचं मुखपृष्ठ झळकत होतं.

आता काय करायचं? प्रश्न पडला.

ते प्रकाशचित्र खरोखरच केवळ अप्रतिम होतं, + न्यूड चित्राची ती भिंतीवर टांगलेली डेकोरेटीव्ह नक्षी असलेली सोनेरी फ़्रेम. त्या फ़्रेमच्या काचेत समोरच्या भिंतीचं पडलेलं प्रतिबिंब आणि त्या फ़्रेम्सच्या वरच्या भागात बसलेले ते तीन रंगीबेरंगी गोड आणि अतिशय सुंदर असे पक्षी. त्यातला एक तर अत्यंत वात्रट, काचेतल्या न्यूडकडे अगदी डोळे फ़ाडफ़ाडून पाहतोय की काय असं वाटायला लावणारा... अंकाचा आशय, अंकाची संकल्पना, अंकाचं मध्यवर्ती सूत्र पुढं आणणारा...

अंकाला हेच मुखपृष्ठ योग्य आहे याची खात्री पटली. पण मग मोनालीच्या मुखपृष्ठाचं काय? तिची स्टोरीही तेव्हढीच महत्वाची होती. ’चिन्ह’ची मूळ विचारधारा स्पष्ट करणारी.

पण आता तर मोनालीचं मुखपृष्ठ आपण जाहीर करुनही बसलोय.

आणि मग निर्णय आला..

या अंकाला दोन दोन मुखपृष्ठ असतील

एक दत्तात्रय पाडेकरांच्या संकल्पनेतून किंवा कॅमे-यातून साकार झालेलं तर दुसरं ’मोनाली’च्या टेट म्युझियम'मधल्या परफ़ॉर्मन्सचं.

आणि मुखपृष्ठाची संकल्पना साकार करताना मग दुसरीही एक व्यवस्था करता आली. ती म्हणजे-

ज्याला पाडेकरांचं मुखपृष्ठ आवडेल त्याला ते अंकावर ठेवता येईल ज्याला त्यातली नग्नता खटकेल त्यांना मोनालीचं मुखपृष्ठ वर आणता येईल.

कशीय कल्पना?

’नग्नता: चित्रातली आणि मनातली’

कलेमधली नग्नता पहाताना तुमच्या मनात संकोच असतो?

नग्नतेमधली कला तुम्ही फ़क्त चोरुनच न्याहाळता?

चित्रपर्द्शनामधे नग्न चित्रांच्या प्रतिमा भिंतीवरच्या कॅनव्हासवर लटकवलेल्या दिसल्या की तुम्ही न रेंगाळता पावलं उचलता? 

( आणि त्याच प्रदर्शनाचे कॅटलॉग्ज घरी नेऊन कोणी बघत नसताना पुन्हा पुन्हा पहाता?)

मध्यप्रदेशाची सहल सोबत वाढत्या वयांची मुलं आहेत म्हणून खजुराहोला न जाताच उरकता?

हुसेनच्या वादग्रस्त नग्न प्रतिमा, भूपेन खक्करची गे सिरीज, अकबर पदमसींच्या रिक्लायनिंग न्यूडसपासून ते संजीव खांडेकरांच्या टिट्स,क्लिट्स आणि एलेफन्ट्स डिक प्रदर्शनांच्या विरोधात संस्कृतीरक्षकांचा माध्यमांमधून होणारा आरडाओरडा, प्रदर्शने बंद पाडणे इत्यादी गोष्टींना तुम्ही मुक पाठिंबा दर्शवता?  

पिकासोचं ब्लू न्यूड, रोदॅचं द किस, रविवर्माची अनावृत्त मत्स्यगंधा, ठाकूरसिंगांचि ओलेती, शुभा गोखलेची देहस्पंद मालिका बघताना तुम्हाला त्या कलाकृतींमधली फक्त आणि फ़क्त नग्नताच आधी (आणि नंतरही) दिसू शकते? 

 तर कृपा करून उद्यापासून आम्ही इथं रोज जे पोस्ट करणार आहोत ते वाचू नका.

कारण उद्यापासून रोज इथे लिहिलं जाणार आहे  

’चिन्ह’च्या आगामी ’नग्नता: चित्रातली आणि मनातली’ या अंकाविषयी. 

अंकातल्या मजकूराविषयी, 

चित्रांविषयी, 

प्रकाशचित्रांविषयी, 

लेखकांविषयी 

चित्रकारांविषयी..... 

उद्यापासून रोज इथंच, याच ठिकाणी भेटू या!

शर्मिला फडके

"सर"

गेल्या वर्षी, दिनांक चार एप्रिल रोजी चित्रकार मुकुंद केळकर यांचे निधन झाले. त्यांच्या स्मृतीदिना निमित्ताने त्यांची विद्यार्थिनी, शोभा पत्की यांनी वाहिलेली ही श्रद्धांजली 

"सर'

          

एक गुरुतुल्य चित्रकार मुकुंद केळकर गतवर्षी 4 एप्रिलला हे जग सोडून निघून गेले.

ते SNDT महिला विद्यापीठाचे निवृत्त डीन होते. अनेक महत्त्वाच्या पदांवर त्यांनी काम केलं होतं. विद्यार्थिदशेपासून एक प्रयोगशील आणि चळवळी करणारा चित्रकार म्हणून ते ओळखले जात. ते सर्वांचेच मित्र होते. सहकारी, सहचित्रकार, विद्यार्थी, विद्यार्थिनी, लहान, थोर आणि परिचित यांना ते मित्र, सल्लागार आणि धीर देणारे, मार्ग दाखविणारे गुरू वाटायचे. माझी त्यांची भेट 80साली, मी पुण्याच्या SNDT' मध्ये चित्रकलेच्या एम.ए. विभागात प्रवेश घेतला, तेव्हा झाली.

ते अचानक गेले, पण त्यांच्या काही आठवणी विसरता येत नाहीत. त्यांची हसतखेळत शिकवण्याची पद्धत, प्रौढ वयातही शिक्षण घेताना गोडी निर्माण व्हावी अशी होती. SNDT मध्ये त्या वेळी कोणत्याही पदवीधर स्त्रीला कोणत्याही वयात चित्रकलेचं पदव्युत्तर शिक्षण घेता येत होतं. याचा फायदा पुष्कळ जणींनी घेतला. त्यांची शिकवण्याची पद्धतच वेगळी होती. ते अनेक प्रकारांनी काम करून दाखवत आणि त्यातून विद्यार्थिनींनी पाहिजे ते आत्मसात करायचं, हे त्यांना अभिप्रेत होतं. रोज 5 स्केचेस केल्याशिवाय जेवायचं नाही, हा मंत्र कायम लक्षात ठेवण्याविषयी त्यांचा आग्रह असायचा.

ते आम्हांला बाहेर स्केचिंगला घेऊन जात, तेव्हा त्यांचं जादूसारखं वाटणारं अप्रतिम जलरंग-चित्र साकारताना पाहायला मिळायचं. पण आम्हा बायकांना नेहमीच बाहेर जाऊन स्केचिंगला बसता यायचं नाही. लोक जमायचे, प्रॅक्टिस राहून जायची; म्हणून "राजा केळकर' संग्रहालयामध्ये स्केचिंग करण्याची परवानगी सरांनी घेतली होती आणि तिथूनच मला गती मिळाली. तिथल्या वस्तूंची स्केचेस करून, त्यांतील दिवे, अडकित्ते, वाद्ये आणि चित्रकथांतील फाटक्या पानांवरची चित्रे यांचा प्रतीकात्मक वापर करून मी चित्रं काढायला शिकले. माध्यमही वेगळंच वापरलं. रेझीन, प्लास्टर यांचा प्लायवूडवर वापर करून काचेसारखी दिसणारी चित्रं केली. MA च्या परीक्षेत मला प्रथम क्रमांक मिळाला होता आणि मुंबईच्या जहांगीर आर्ट गॅलरीत प्रदर्शनासाठी प्रवेश मिळाला होता. ह्या नवीन माध्यमाचा केळकर सरांनी कल्पकतेनं उपयोग करून दाखविला होता. कधी पातळ असताना तारा टाकून, तर कधी जाड असताना थापून व कोरून तर कधी शिल्पाप्रमाणे आकार मोल्ड करून चित्रं बनवली. त्यावरून हिपॉक्सीची झळाळी दिली की चित्रं काचेसारखी दिसत, म्हणून त्याला आम्ही नाव दिलं "कोल्ड सिरॅमिक'. ही गोष्ट 1981 सालाची आहे.

माझं हे पहिलं चित्रप्रदर्शन मुंबईमध्ये जहांगीर आर्ट गॅलरीत होतं. रात्रीरात्री जागून आणि मान मोडून काम केलं होतं. माध्यम अवघड होतं. पण सरांचं मार्गदर्शन आणि प्रोत्साहन होतं म्हणून आत्मविश्र्वास होता. जे सांगतील, शिकवतील ते आत्मसात करत गेले. शेवटच्या दिवशी रात्री चित्रांना हिपॉक्सी लावले आणि मध्यरात्रीनंतर सगळ्या चित्रांवर धूसर थर आला. मी रडकुंडीला आले. रात्री 2 वाजता ह्यांना म्हणाले ""सरांना घेऊन यायचं का? नाहीतर उद्याच्या प्रदर्शनात काय?'' ह्यांनी मला धीर दिला आणि म्हणाले, ""आत्तापर्यंत त्या माध्यमाविषयी सगळं शिकलीस. आता शांतपणे विचार करून काय ते कर.'' मग मी हातात ग्लोव्हज घातले आणि N.C. थिनरचा बोळा चित्रांवरून अलगद फिरवला आणि सगळी चित्रं आणखीन झळाळी घेऊन खुलून दिसायला लागली. फक्त गणपती काही धुक्यातून बाहेर येईना. तो लाल गणपती पांढऱ्या धुक्यातून डोकावत राहिला. दुसऱ्या दिवशी जहांगीरमध्ये श्री. बाबूराव साडवेलकरांनी त्यालाच हार घालून प्रदर्शनाचं उद्‌घाटन केलं. प्रदर्शन अतिशय यशस्वी झालं. "वकिल्स'सारख्या दोन कंपन्यांनी कार्ड छापली. एअर इंडियानं चित्रं खरेदी केली. पुढे त्यांनी एक चित्र 2009च्या कॅलेंडरमध्येही प्रसिद्ध केलं. तो गणपतीही त्यात निवडला होता. पण प्रदर्शन संपल्यावर चित्रं उतरवून ठेवली आणि दुसऱ्या दिवशी भाऊबिजेची सुट्टी होती म्हणून एअर इंडियामध्ये जायचं ठरविलं. पण त्या दिवशी तो गणपती गॅलरीतून गायब झाला होता! पहिलाच गणपती! विकत गेलेला! आणि गायब! मी खूप चिडले. ही घटना प्रसिद्ध करणार म्हणाले. पण सरांनी समजावलं, ""असं होतंच असतं ... पुढं जायचं!''

दिल्लीत प्रदर्शनाची तारीख मिळाली! सरांचं प्रोत्साहन असायचंच. ""यश मिळालं म्हणून तेचतेच करत बसायचं नाही. सतत नावीन्याचा ध्यास असायला पाहिजे.'' मग ठरवलं ह्या चित्रकारालाही बरोबर घ्यायचं. यश त्यांच्या संशोधनाचं आणि मार्गदर्शनाचं आहे. काय हरकत आहे दोघांनी मिळून प्रदर्शनं केली तर! 1982मध्ये इप्टा संस्थेतर्फे पु.शं.पतके यांनी कॅनडामध्ये चित्रप्रदर्शन करण्याचं आमंत्रण दिलं आणि आम्ही अशी प्लायवूडवरचीच चित्रं घेऊन गेलो. प्रदर्शनाला जरा हटकेच नाव दिलं होतं, "Yesterday & Tomorrow Today' "काल आणि उद्याचे आजच' नव्या जुन्याचा संगम. भारतीय चित्रकलेचा नावीन्यपूर्ण आविष्कार! "आर्ट स्पेस' नावाच्या गॅलरीत प्रदर्शन मांडलं होतं. "हिट' झालं! म्हणून आत्ताच्या गॅलरीला आणि स्टुडिओला "आर्ट स्पेस' हे नाव दिलं आम्ही.

1984साली दिल्लीत "इन्साइट 84' नावानं ह्याच माध्यमातील चित्रप्रदर्शन केलं. त्या वेळी एक चित्रफलकावर तिरप्या अर्ध्या-अर्ध्या भागात दोघांनी चित्रं केली. हे चित्र केवळ मा.इंदिरा गांधींसाठी केलं होतं. त्यांच्या कारकिर्दीतील अणुयुगाचा प्रगतिशील वेग (अश्र्ववेगाच्या स्वरूपात) आणि ग्रामीण विकासाच्या योजनांचा प्रतीकात्मक अविष्कार पारंपरिक चित्रशैलीतून आम्ही मांडला होता. बॅ.विठ्ठलराव गाडगिळांनी प्रदर्शनाचे उद्‌घाटन केले आणि पंतप्रधानांच्या ऑफिसमधून आम्हांला बोलावल्याचा फोन आला!

मा.इंदिरा गांधींना चित्र खूप आवडलं. त्यांनी प्रदर्शनास भेट द्यायला सोनिया गांधींना पाठविलं आणि दहाच दिवसात इंदिराजींवर मृत्यूनं झडप घातली!

त्या प्रदर्शनानंतर मात्र ह्या माध्यमाच आम्हा दोघांच्या चित्रावर वेगवेगळे ठसे उमटले.

अत्यंत जोशपूर्ण आविष्काराचा तो काळ होता. रेझीन, फायबर ग्लास, धातू ह्या अवजड वस्तूंचा वापर करून त्यांनी चित्रं आणि म्यूरल्स बनवली.

आता त्यांचं लक्ष कॅनव्हासवर केंद्रित झालं होतं. त्यांना सतत नवीन विषयाचा विचार करायचा असायचा.

नंतर कॅनव्हासच्या ह्या खेळातून सरांनी पावसाची चित्रं रंगवली. माध्यमांच्या बरोबर उमटणारे ते रंगांचे परिणाम पावसाच्या सरी घेऊन आले. त्यात चिंब झालेला निसर्गही सर्जनात्मक आविष्कारात उमटला. मुंबईत जहांगीरमध्ये त्यांचे "मान्सून'' हे चित्रप्रदर्शन अत्यंत उत्तम सर्जन चित्राविष्कार घेऊन आलं. समीक्षक ज्ञानेश्र्वर नाडकर्णी यांनी वर्तमानपत्रातून स्तुती केली होती. पण प्रदर्शनाच्या शेवटच्या दिवसापर्यंत एकही चित्र विकलं गेलं नव्हतं. मी खूप नव्हर्स झाले होते. खूप आश्र्चर्य वाटत होतं आणि निराश वाटत होतं. पण सर म्हणाले, ""हा प्रदर्शनाचा खेळ असाच असतो. त्यावर विश्र्वास ठेवायचा नाही. आपण आपल्या आविष्काराशी प्रामाणिक राहायचं.'' ज्ञानेश्र्वर नाडकर्णीनांही वाईट वाटत होतं. ते सरांना म्हणाले, ""चला आज मी तुम्हांला चहा पाजतो. नेहमी तुम्ही पाजता!'' स्थितप्रज्ञाच्या भूमिकेतून, हसत-हसत ते जीवनाला सामोरं जायचे.

बक्षिसाची अपेक्षा नाही की स्तुतीची ओढ नाही. पुढं ती सगळी चित्रं विकली गेली, हे सांगायलाच नको. त्यातलं एक तरी ठेवलं असतं, तरी बरं झालं असतं असं आता वाटतंय.

एका प्रदर्शनात त्यांनी श्रेष्ठ चित्रकार हुसेन यांच्या "श्र्वेतांबरा' प्रदर्शनावर आधारित चार चित्रं काढली होती. त्यावर सबीर जलालाबादी नावाच्या कवीनं दोन-दोन काव्यपंक्ती लिहिल्या होत्या. प्रेक्षकांमध्ये अतिशय चर्चेचा विषय झाला होता. एका चित्रात हुसेन ह्यांचा चेहेरे, एक तळहात वरच्या दिशेला, एक खालच्या दिशेला. त्यावरून आलेले रंगांचे ओघोळ चर्च, मंदिर, मशीद ह्यांच्या रेखाटनांवरून ओघळलेले आहेत. मध्ये श्र्वेतांबरात लावलेल्या पांढरा कापडाचा झोळ. असं कंपोझ केलेलं हे चित्र तरल तैलरंगात कॅनव्हासवर आणि एकाच रंगसंगतीत केलेलं, त्यावर जलालाबदींनी लिहिलं-

""उसने, उसने कफन उडाकर एहसास ये दिलाया।

     कुछभी नही जहॉंमे, बाकी है नाम तेरा।''

त्यांच्या संवेदनशील मनावर आजूबाजूला घडणाऱ्या अशा घटनांचा परिणाम व्हायचा. त्यांच्या स्केचबुकमध्ये भूकंप झालेल्या घटनेवर किंवा रामजन्मभूमीच्या संघर्षाच्या वेळी अस्वस्थ अवस्थेत केलेली स्केचेस सापडतात.

निसर्गातून संवेदना घेऊन केलेली अनेक चित्रं त्यांनी कॅनव्हासवर, कागदावर, स्केचबुकमध्ये काढली. ""नेचर दि इंटरनल फाउंटन हेड'' ह्या शीर्षकाची अनेक चित्रं सतत अवतरली.

कधीतरी त्यात एखादी गझल असावी तशी स्त्रीची आकृती यायची. कधी तरी बंधमुक्त अश्र्वाला लगाम घालणारी किंवा त्यावर आरूढ झालेली किंवा ओलेती किंवा विरहिणी! मनाच्या हळुवार छटा त्यात उमटायच्या ह्या कॅनव्हासवरच्या चित्रांमध्ये. पण काही चित्रं पळवून नेली गेली. चित्रं झाल्यावर कुणी नेलं, कसं नेलं, ह्याकडे त्यांचं लक्षच नसायचं. मग मीच लक्ष घातलं आणि आमच्या स्टुडिओला "आर्टस्पेस' गॅलरी असं नाव जाहीर केलं. तिथं लोकांना चित्रं पाहायला आणि विकत घ्यायला येता येऊ लागलं.

हल्लीहल्ली ते फक्त देवळांची चित्रं तैलरंगात मोठ्या आकारात करीत होते. देवळात गर्दी करून जाणाऱ्या भाविकांची त्यांची चित्रणं फार भावतात. त्यात जवळून पाहिलं तर स्ट्रोक्स कळतंच नाहीत पण जरा लांबून पाहिलं की माणसांचे अनेक नमुने दिसतात. काही चित्रांमध्ये नॉस्टॅलजीया आहे. एखादं जुन्या पुण्याचं चित्र असावं असं वाटतं.

शेवटच्या चित्रांमध्ये नाशिकचा घाट, देवळांची जोडी, पाण्याचं कुंड, मागची झाडं, त्यावरचा आणि कळसांवरचा प्रकाश, भाविकांची लगबग हे सर्व मन भारावून टाकतं. तर जेजुरीच्या देवळात हळदीचा उडालेला भंडारा, देवळाचं अप्रतिम रूप, दीपमाळ आणि माणसांची गर्दी दाखवताना रंगांच्या नुसत्या शिंपण्यातून केलेली निर्मिती चक्रावून टाकते.

जवळच्या दत्तमंदिराचं शिखर दिसतं आहे. उंच आणि खाली मंडईची गडबड, अनेक दुकानं, माणसं. लाल छत्रीखाली भाजी मांडून बसणारे, सगळं काही! चित्राचा रंग मात्र प्रमुख्यानं गुलाबी आणि आकाशही गुलाबी!

ह्या सगळ्या चित्रांत त्यांनी ब्लेड आणि नाइफ ह्यांच्या साहाय्यानं रंगलेपन करून प्रत्येकाला वेगवेगळ्या तऱ्हेनं अप्रतिम साकारलं आहे. त्यांचं शेवटचं वाईच्या घाटाचं चित्र अपुरंच राहिलं.

मी त्यांना चिडवायची- ""काय सारखे देवळात आणि घाटावर जाताय? चित्रातून सध्या.'' तर म्हणायचे ""आता मी चाललो, येणार नाहीये.''

आदल्या दिवशी त्यांनी मला सांगितलं की, ""उद्यापासून येणार नाहीये.'' मी रागावून म्हणाले, ""असं काहीतरी बडबडायचं नाही.'' आणि खरोखरीच परत नाही आले! छोट्याशा आजाराने हॉस्पिटलमध्ये गेले आणि परतलेच नाहीत.

त्यांची चित्रं इथं "आर्टस्पेस'मध्ये एक-एक नमुना म्हणून आहेत. 6फूटांपासून 6इंचांपर्यंत. ते म्हणायचे माझं म्युझिअम करा. त्याप्रमाणे त्यांच्या आविष्काराचा एक-एक नमुना म्हणून त्यांची चित्रं इथं आहेत. 28वर्षांपूर्वी त्यांनी केलेलं पद्मश्री दिनकर केळकर व त्यांच्या पत्नीचं पोटेर्‌रट, एक उत्तम कलाकृती आहे. त्यातील तलम साडीचा पोत, कोटाचा जाडा भरडा पोत, शर्ट, स्वेटर यांचे वेगवेगळे पोत, डोळ्यांतील भाव, चेहेऱ्यावरच्या सुरकुत्या आणि केसांचं बारीक चित्रण हे सारं अभिजात कलेचा नमुनाच आहे. तर रंग ओतून केलेल्या चित्रांमधून उमटलेलं निसर्गचित्रण आहे.

जलरंगातील चित्रं तर त्यांचं माध्यमावरचं प्रभुत्व दाखवते आणि दृश्यातील सखोल भाव पाहणाऱ्याला त्या ठिकाणी ओढून नेतो. ओल्या रंगावर ओल्या रंगांचे केलेले काम सहज मुलायम वाटतं. थोड्याशा ब्रशस्ट्रोकने संपूर्ण वातावरण निर्मिती झालेली असते. जाणकार आणि पाहणारे हरखून जातात.

मी आता त्यांची चित्रं कोणालाही देत नाही. ती सर्वांना पाहण्यासाठी संग्रहालयात जावीत की खूप किमतीला विकावीत !!!

म्हणायचे, ""मी गेल्यावर जगाला कळेल.'' तसं झालं पाहिजे!

सौ. शोभा पत्की

            sapatki@gmail.com